Karadağ Gümrük Mevzuatı: Uluslararası Ticaret ve Yatırım İçin Kapsamlı Bir Rehber

I. Karadağ Gümrük Çerçevesine Giriş

Gümrük İdaresi (Uprava Carina) ve İşlevlerine Genel Bakış

Karadağ Gümrük İdaresi, resmi adıyla “Uprava Carina”, Karadağ’daki gümrük düzenlemelerinin ve prosedürlerinin uygulanmasından ve denetlenmesinden sorumlu merkezi otoritedir. İdarenin resmi web sitesi www.gov.me/upravacarina adresinde bulunmaktadır.  

Gümrük İdaresi’nin temel işlevlerinden biri, güçlü mali tedbirlerin uygulanması yoluyla genel bütçe gelirlerine önemli katkı sağlayan etkin gelir tahsilatını sağlamaktır. Ocak-Temmuz 2025 döneminde gelir tahsilatında %9,1’lik dikkate değer bir büyüme kaydedilmesi , idarenin bu alandaki etkinliğini vurgulamaktadır. Bu, teknolojik ilerleme ve süreçlerin kolaylaştırılmasının, mali performansı doğrudan artıran ve şeffaflığı artıran katalizörler olarak görüldüğü stratejik bir hükümet yaklaşımını ortaya koymaktadır. İşletmeler ve yatırımcılar için bu, idari yükleri azaltan, gecikmeleri en aza indiren ve daha şeffaf bir operasyonel ortamı teşvik eden, giderek daha öngörülebilir ve verimli bir gümrük ortamına işaret etmektedir.  

Gelir toplamanın ötesinde, İdare, gümrük tarife nomenklatüründeki malların sınıflandırılmasına (Bağlayıcı Tarife Bilgisi – OTI) ve malların menşeine (Bağlayıcı Menşe Bilgisi – OIP) ilişkin yasal olarak bağlayıcı kararlar çıkarmakla görevlidir. Gümrük İdaresi, Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS) gibi e-gümrük sistemlerinin geliştirilmesi ve uygulanması ile özel tüketim vergilerinin yönetimi de dahil olmak üzere operasyonel yeteneklerini modernize etme konusunda aktif olarak çalışmaktadır.  

Birincil Yasal Kaynaklar: Gümrük Kanunu ve Temel Uygulama Yönetmelikleri

Karadağ’daki gümrük operasyonlarını düzenleyen temel yasal araç “Carinski zakon” (Gümrük Kanunu)’dur. Bu kapsamlı yasa, Karadağ Parlamentosu tarafından kabul edilmiş ve 3 Ağustos 2022 tarihinde “Karadağ Resmi Gazetesi”, no. 86/2022’de yayımlanmıştır. Yürürlük tarihi 11 Ağustos 2022 olup, tam uygulaması yürürlüğe girmesinden altı ay sonra başlamıştır. Gümrük Kanunu, Karadağ gümrük bölgesine giren ve çıkan mallara uygulanan yöntem ve prosedürleri titizlikle özetlemektedir.  

Gümrük Kanunu’nu tamamlayan, “Uredba o bližem načinu sprovođenja carinskih postupaka i carinskih formalnosti” (Gümrük Prosedürlerinin ve Gümrük Formalitelerinin Detaylı Uygulama Yöntemine İlişkin Yönetmelik)’tir. Bu önemli yönetmelik, 6 Mart 2023 tarihinde “Karadağ Resmi Gazetesi”, no. 026/23’te yayımlanmış ve daha sonra 30 Ekim 2023 tarihinde no. 097/23 ile değiştirilmiştir. Yönetmelik, Gümrük Kanunu hükümlerinin pratik uygulamasının ayrıntılarını sağlamaktadır.  

Uygulanabilir vergilerin belirlenmesi için “Uredba o Carinskoj tarifi za 2024” (2024 Gümrük Tarifesine İlişkin Yönetmelik) hayati önem taşımaktadır. Bu yönetmelik, Karadağ Hükümeti tarafından kabul edilmiş ve 25 Aralık 2023 tarihinde “Karadağ Resmi Gazetesi”, no. 117/23’te yayımlanmıştır. Özellikle, Karadağ’ın gümrük tarife nomenklatürünü 2024 yılı Avrupa Birliği Kombine Nomenklatürü ile uyumlu hale getirmektedir.  

Katma Değer Vergisi (KDV) çerçevesi, “Zakon o porezu na dodatu vrijednost” (Katma Değer Vergisi Kanunu) ile belirlenmiştir. Bu kanunda yapılan son değişiklikler, 30 Eylül 2024 tarihinde “Karadağ Resmi Gazetesi”, no. 94/2024’te yayımlanmış ve bu değişiklikler 1 Ocak 2025 tarihinde yürürlüğe girmiştir.  

Bu tutarlı ve kasıtlı AB standartlarıyla uyum, Karadağ’ın yasal reformlarının sadece geçici güncellemeler değil, aynı zamanda AB üyeliğine yönelik uyumlu bir çabanın parçası olduğunu göstermektedir. Bu, özellikle 29. Fasıl – Gümrük Birliği gerekliliklerini ele almaktadır. Uluslararası işletmeler için bu yakınlaşma, Karadağ gümrük ortamının giderek AB üye devletlerinkine benzeyeceği için artan bir öngörülebilirlik ve aşinalık derecesi anlamına gelmektedir. Bu stratejik uyum, şeffaf, verimli ve güvenilir bir ticaret ortamını teşvik ederek uluslararası en iyi uygulamalara olan bağlılığı da işaret etmektedir. Bu yasal güncellemelerin (örneğin, Ocak 2025’te yürürlüğe giren KDV kanunu değişiklikleri) devam eden doğası, gelişen uluslararası standartlara ve iç ekonomik ihtiyaçlara yanıt veren çevik bir düzenleyici sistemi göstermektedir.  

II. Temel Gümrük Prosedürleri ve Formaliteleri

Genel İthalat ve İhracat Prosedürleri: Adımlar ve Gereklilikler

Karadağ gümrük bölgesine giren veya çıkan tüm mallar, sınır gümrük idaresinde veya diğer belirlenmiş yetkili gümrük idarelerinde beyana tabidir. Gümrük bölgesi, Karadağ’ın kara alanını, karasularını, iç deniz sularını ve hava sahasını kapsamaktadır.  

Mallar ülkeye ulaştığında gümrüğe sunulmalı ve gümrük statüsü kesin olarak belirlenene veya değişene kadar sürekli gümrük gözetimi altında kalmalıdır. Karadağ, özellikle Yetkilendirilmiş Yükümlüler (AEO’lar) için faydalı olan basitleştirilmiş prosedürleri uygulamaya koymuştur. Bu basitleştirmeler, gümrükleme sürelerini yaklaşık 8 saatten 30 dakikaya kadar düşürmüş ve daha az fiziki denetim içermektedir.  

Çevrimiçi kişisel ithalatı etkileyen önemli bir değişiklik, 1 Ocak 2025’ten itibaren yürürlüğe girecek olan, yurt dışından yapılan tüm çevrimiçi alışverişlerde tam Katma Değer Vergisi (KDV) hesaplamasının getirilmesidir. Bu, önceki 75 Avro’luk KDV muafiyetini ortadan kaldırmaktadır. Bu, bir yandan AEO’lar için gümrükleme sürelerindeki belirgin azalma ve fiziki denetimlerin azalması, ticari işletmeler için ticaretin kolaylaştırılmasına yönelik bir itici gücü vurgulamaktadır. Diğer yandan, çevrimiçi alışverişler için KDV düzenlemelerinin sıkılaştırılması, daha küçük, bireysel gönderiler için vergi tahsilatında bir sıkılaştırmaya işaret etmektedir. Bu ikilik, Karadağ Gümrük İdaresi’nin stratejik bir önceliklendirmesini ortaya koymaktadır. AEO’lar için verimlilik kazanımları, uluslararası en iyi uygulamalarla uyumlu ve Karadağ’ın bir ticaret merkezi olarak çekiciliğini artıran, büyük ölçekli, uyumlu ticaret için iş dostu bir ortam yaratma taahhüdünü vurgulamaktadır. Tersine, revize edilmiş e-ticaret vergilendirme politikası, büyüyen çevrimiçi perakende sektöründen daha önce vergilendirilmeyen gelirleri yakalamayı ve yerel işletmeler için daha adil bir rekabet ortamı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu, Karadağ’ın mali stratejisinin olgunlaşmasını, gümrük denetimini daha geniş bir işlem yelpazesine yayarak ve daha sağlam, dijital olarak etkinleştirilmiş bir vergi tahsilat altyapısını gösterdiğini ifade etmektedir.  

Gümrükleme İçin Gerekli Belgeler (örn. beyannameler, faturalar, taşıma belgeleri)

“Jedinstvena Carinska Isprava” (JCI) veya Tek İdari Belge, ithalat, ihracat, yeniden ihracat ve transit dahil olmak üzere tüm gümrük prosedürleri için zorunlu gümrük beyannamesi formudur.  

Ticari ithalatlar için standart belgeler tipik olarak Konşimento (Bill of Lading), Karayolu Taşıma Senedi (CMR), Hava Taşıma Senedi (AWB) veya Demiryolu Taşıma Senedi (CIM) ile ticari faturalar ve diğer ilgili satış belgelerini içermektedir. Gümrük vergisi muafiyetlerinden yararlanmak için, EUR.1 formu (6.000 Avro’yu aşan AB menşeli araçlar için) veya faturada doğrudan menşe beyanı (6.000 Avro’ya kadar değerler için) gibi menşe kanıtı esastır.  

Belirli mallar, özellikle araçlar, EURO 3 standartlarına uygunluğu göstermek için Uygunluk Sertifikası (COC) veya üretici sertifikası gibi ek belgeler gerektirmektedir. Homologasyon denetimi de araç gümrüklemesi için bir ön koşuldur. Kişisel eşyalar için, yaklaşık değerleri içeren ayrıntılı bir envanter listesi gereklidir. Diplomatlar, Karadağ Dışişleri Bakanlığı (MFA) tarafından verilen gümrük/vergi muafiyeti belgelerinden yararlanmaktadır. Geçici oturma izni olan yabancı vatandaşlar, gümrük/vergi muafiyetli geçici ithalat için banka garantisi sağlamak zorunda kalabilirler.  

Ürün etiketlemesi, ürün adı, üreticinin veya ithalatçının tam adresi, net miktar/ağırlık/hacim, içerik, depolama şekli (taşıma, kullanım veya bakım) ve ilgili tüketici uyarıları dahil olmak üzere kapsamlı olmalıdır. Teknik olarak karmaşık ürünler, kullanım talimatları, üretici spesifikasyonları ve yetkili bakım ofislerinin listesi, garanti bilgileri ve diğer geçerli verilerle birlikte sunulmalıdır. Menşe kanıtı ve ürün uyumluluğuna yapılan bu vurgu, Karadağ’ın gümrük kontrolüne yönelik sofistike yaklaşımını yansıtmaktadır. Bu, tüketiciyi koruma, adil ticaret uygulamaları ve uluslararası ürün ve güvenlik standartlarına uyum gibi hedefleri bir araya getirmektedir. İşletmeler için bu, gümrüklemeden öte, ürün tasarımı, tedarik ve tedarik zinciri yönetimi üzerinde de etkisi olan, ürün bilgileri, menşe izlenebilirliği ve teknik özelliklere titizlikle dikkat etmeyi gerektirmektedir. Aynı zamanda, yanlış beyan veya uyumsuz mallara karşı düşük bir tolerans düzeyine işaret ederek, Karadağ’ın gümrük ortamının resmi ve yüksek düzeyde düzenlenmiş yapısını pekiştirmektedir.  

Elektronik Gümrük Sistemleri: eCarina portalı, NCTS (Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi), TARICG (Entegre Gümrük Tarifesi)

eCarina.me web portalı, Karadağ’ın E-Gümrük sistemleri hakkında bilgi için merkezi bir merkez görevi görmektedir. NCTS, Genel Manifest Sistemi (GMS) Soru-Cevap, Teknik Dokümantasyon, Elektronik İletişim, Özel Tüketim Vergileri, Kullanım Kılavuzları, Dijital Sertifika Başvurusu, Özel Tüketim Pulları, Kullanım Koşulları ve AEO Gümrük Prosedürleri hakkında kaynaklar sunmaktadır.  

Karadağ’ın Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS), dijital gümrük altyapısının temel taşlarından biridir. Bu kağıtsız sistem, transit beyannamelerinin elektronik olarak sunulmasını kolaylaştırmakta ve Ortak Transit Sözleşmesi’ne taraf ülkelerin gümrük idareleri arasında sorunsuz veri alışverişini sağlamaktadır. NCTS, gümrük prosedürlerine katılanların malları Sözleşme’ye taraf ülkelerin toprakları arasında taşımasına olanak tanımaktadır. Gümrük çıkış ofisinde sağlanan tek bir transit beyannamesi ve tek bir garanti, tüm transit güzergahını kapsayan 35 taraf ülkede geçerlidir. NCTS’nin faydaları önemli olup, üye devletlerle elektronik bağlantı, kağıt belgeleri ortadan kaldırarak daha hızlı, daha ucuz, daha güvenli ve daha basit mal hareketine yol açarak sınırlarda trafiği hızlandırmakta ve gümrük engellerini azaltmaktadır. Karadağ, Eylül 2024’te çeşitli gümrük ofislerinde NCTS uygulamasını başlatmıştır. Karadağ’ın Ortak Transit Sistemi’ne girişi, daha geniş Avrupa gümrük sistemiyle entegrasyona doğru önemli bir adım ve uluslararası ticaret bağlantısını güçlendirme aracı olarak görülmektedir.  

Karadağ Entegre Gümrük Tarifesi (TARICG) sistemi, bir diğer kritik elektronik araçtır. Kullanıcıların gümrük tarifelerini aramasına, Meursing araçlarına erişmesine, anti-damping düzenlemelerini incelemesine, vergileri hesaplamasına, kota durumlarını kontrol etmesine ve faydalı bağlantılar sağlamasına olanak tanımaktadır. Sistem en son Ocak 2024’te güncellenmiştir. Gümrük İdaresi, özellikle Karadağ’ın AB katılım müzakereleri, özellikle 29. Fasıl bağlamında önemli bir zorluk olarak kabul edilen bu BT sistemlerini inşa etmeyi ve geliştirmeyi amaçlayan 2024-2026 BT stratejisi geliştirmiştir.  

Bu durum, dijital dönüşümün sadece operasyonel bir yükseltme değil, aynı zamanda Karadağ gümrükleri için temel bir stratejik zorunluluk olduğunu ve doğrudan daha geniş AB katılım hedefleriyle (29. Fasıl) bağlantılı olduğunu göstermektedir. NCTS’nin faydaları (daha hızlı, daha ucuz, daha basit mal hareketi), yabancı yatırımı çekmek ve bölgesel ve uluslararası tedarik zincirlerine sorunsuz bir şekilde entegre olmak için kritik olan ticaretin kolaylaştırılmasına açık bir odaklanmayı vurgulamaktadır. İşletmeler için bu, giderek daha verimli, şeffaf ve öngörülebilir bir gümrük ortamı anlamına gelmekte, potansiyel olarak idari yükleri ve operasyonel maliyetleri azaltmaktadır. Ancak, bu aynı zamanda işletmelerin elektronik sistemlere ve dijital sertifika gerekliliklerine uyum sağlamalarını gerektirmekte, bu da BT altyapısına ve personel eğitimine dahili yatırımları gerektirebilir. “Finansal olarak talepkar” projelerin ve tam BT sistem uygulamasının “daha uzun bir zaman dilimi” gerektirdiğinin kabul edilmesi , yön açık olsa da işletmelerin aşamalı bir geçiş beklemesi gerektiğini düşündürmektedir.  

Bağlayıcı Bilgi: Bağlayıcı Tarife Bilgisi (OTI) ve Bağlayıcı Menşe Bilgisi (OIP) Alma Prosedürleri

Gümrük İdaresi, Gümrük Kanunu’nun 11. Maddesi uyarınca Bağlayıcı Tarife Bilgisi (OTI) ile ilgili kararlar çıkarmaya yetkilidir. Bu kararlar, laboratuvar analizi veya malların uzman incelemesi için fiili masraflar dışında genellikle ücretsiz olarak sağlanmaktadır.  

OTI kararı başvuruları, gümrük idaresine, gümrük prosedürlerinin ve gümrük formalitelerinin detaylı uygulama yöntemine ilişkin Yönetmeliğin Ek 1’inde belirtilen belirli bir form kullanılarak sunulmalıdır. Her OTI başvurusu, münhasıran tek bir amaçlanan kullanım veya gümrük prosedürünün tek bir amaçlanan uygulamasıyla ilgili olmalı ve tarife sınıflandırması için önemli olmayan farklılıklar gösteren benzer özelliklere sahip malları kapsamalıdır. Bir OTI kararı, düzenlendiği tarihten itibaren üç yıl geçerlidir ve hem gümrük idaresi hem de bilgi sahibi için yasal olarak bağlayıcıdır. İlgili olduğunda OTI’nin referans numarası gümrük beyannamesine dahil edilmelidir.  

Benzer şekilde, Bağlayıcı Menşe Bilgisi (OIP) ile ilgili kararlar, Gümrük Kanunu’nun 22-24. Maddeleri ve yukarıda belirtilen Yönetmeliğin 19-23. Maddeleri uyarınca Gümrük İdaresi tarafından çıkarılmaktadır. Bir OIP talebi, tek bir mal türü ve menşei belirlemek için belirli bir dizi koşulla ilgili olmalı ve Yönetmeliğin Ek 3’ünde sağlanan form üzerinde sunulmalıdır. OTI gibi, bir OIP kararı da düzenlendiği tarihten itibaren üç yıl geçerlidir ve hem gümrük idaresi hem de sahibi için bağlayıcıdır.  

Bu çerçeve, Karadağ gümrüklerinin tarife sınıflandırması ve malların menşei ile ilgili yasal kesinliği artırmak ve potansiyel anlaşmazlıkları en aza indirmek için proaktif ve sofistike bir yaklaşım sergilediğini göstermektedir. Tüccarlar için OTI ve OIP almak, aksi takdirde cezalara, gecikmelere veya beklenmedik maliyetlere yol açabilecek yanlış beyan risklerini önemli ölçüde azaltan kritik bir ön belirleme sağlamaktadır. Bu mekanizma, uyumu teşvik ederek ve maliyetli gümrük sonrası denetim veya itiraz ihtiyacını azaltarak daha öngörülebilir ve istikrarlı bir ticaret ortamını teşvik etmektedir. Bu, Karadağ’ın uluslararası ticaret ve yatırımı çekmek ve sürdürmek için hayati önem taşıyan şeffaflık ve öngörülebilirliğe olan bağlılığını vurgulamaktadır.

Geçici İthalat ve İhracat Rejimleri

“Privremeni uvoz” (geçici ithalat), belirli malların Karadağ gümrük bölgesine ithalat vergilerinden koşullu muafiyetle getirilmesine izin veren özel bir gümrük prosedürüdür. Bu, belirli bir amaç için izin verilir ve malların kullanımından kaynaklanan normal amortisman dışında herhangi bir değişikliğe uğramadan, belirli bir zaman dilimi içinde yeniden ihraç edilmesini gerektirir.  

Geçici ithalat izni talep üzerine verilir, ancak ithal edilen malların kimliği güvenilir bir şekilde doğrulanamazsa reddedilebilir. Gümrük idaresi, yeniden ihracat süresini belirler ve bu süre genellikle aynı amaç için maksimum 24 ay ile sınırlıdır. Vergilerden kısmi muafiyetle geçici ithalat durumlarında, mallar serbest dolaşıma girmiş olsaydı ödenecek miktarın %3’ü oranında aylık ithalat vergisi alınır.  

Mallar, işleme, kurulum veya test gibi amaçlarla serbest bölgelerden geçici olarak ihraç edilebilir veya serbest bölgelere geçici olarak ithal edilebilir. Bu tür hareketler gümrük idaresine bildirilmelidir ve mallar bir yıl içinde serbest bölgeye geri gönderilmeli veya yurt dışına ihraç edilmelidir. Uluslararası bir gümrük belgesi olan ATA Karnesi, sergilerde kullanılacak eşyalar veya profesyonel ekipman gibi belirli mal kategorileri için tam gümrük muafiyeti sağlayarak geçici ithalat için kullanılabilir.  

Bu çerçeve, Karadağ’ın ticaret fuarlarına katılım, profesyonel hizmetlerin sağlanması ve proje bazlı ekipman ithalatı gibi belirli, kalıcı olmayan uluslararası ticaret türlerini kolaylaştırma taahhüdünü vurgulamaktadır. Bu, önemli vergi ve harç muafiyetleri sunarak gerçekleştirilmektedir. Uluslararası kabul görmüş ATA Karnesi’nin benimsenmesi, Karadağ’ın küresel ticaretin kolaylaştırılması standartlarına uyumunu daha da pekiştirmektedir. Bu esneklik, Karadağ’da sınırlı sürelerle faaliyet göstermek isteyen işletmeler için kalıcı ithalatın tüm maliyetlerine katlanmadan operasyonel genel giderleri azaltarak ve sergiler, onarımlar veya testler gibi sınır ötesi faaliyetleri teşvik ederek kritik öneme sahiptir. Açık koşullar, süre sınırlamaları ve kimlik doğrulama gereklilikleri, bu faydalı rejimlerin kötüye kullanılmamasını sağlayarak, ticaretin kolaylaştırılması ile düzenleyici kontrol arasında bir denge kurmaktadır.

Transit Prosedürleri

Karadağ’ın Yeni Bilgisayarlı Transit Sistemi (NCTS), transit beyannamelerinin elektronik olarak sunulmasını sağlayan ve Ortak Transit Sözleşmesi’ne taraf ülkelerin gümrük idareleri arasında elektronik veri alışverişini kolaylaştıran modern, kağıtsız bir transit sistemidir. NCTS, gümrük prosedürlerine katılanların malları Sözleşme’ye taraf ülkelerin toprakları arasında taşımasına olanak tanımaktadır. Gümrük çıkış ofisinde sağlanan tek bir transit beyannamesi ve tek bir garanti, tüm transit güzergahını kapsayan 35 taraf ülkede geçerlidir.  

NCTS’nin faydaları önemli olup, üye devletlerle elektronik bağlantı, kağıt belgeleri ortadan kaldırarak daha hızlı, daha ucuz, daha güvenli ve daha basit mal hareketine yol açarak sınırlarda trafiği hızlandırmakta ve gümrük engellerini azaltmaktadır. Karadağ, tüm Avrupa Birliği üye devletleri, EFTA ülkeleri (İsviçre, Norveç, İzlanda, Lihtenştayn), Birleşik Krallık, Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Makedonya Cumhuriyeti ve Sırbistan Cumhuriyeti’ni içeren Ortak Transit Sözleşmesi’nin aktif bir katılımcısıdır. Gümrük İdaresi, Eylül 2024’te çeşitli gümrük ofislerinde NCTS uygulamasını başlatarak aktif uygulamayı göstermiştir. Karadağ’ın Ortak Transit Sistemi’ne girişi, daha geniş Avrupa gümrük sistemiyle entegrasyona doğru önemli bir adım ve uluslararası ticaret bağlantısını güçlendirme aracı olarak görülmektedir.  

Bu durum, Karadağ için temel bir stratejik hedefi göstermektedir: Avrupa ve bölgesel ticaret ağının daha derinlemesine entegre ve verimli bir bileşeni olmak. NCTS’yi benimseyerek ve aktif olarak uygulayarak, Karadağ sadece gümrük operasyonlarını modernize etmekle kalmıyor, aynı zamanda ticaret sürtüşmesini aktif olarak azaltıyor ve sınır ötesi mal hareketinin verimliliğini artırıyor. Bu, özellikle 29. Fasıl – Gümrük Birliği kapsamında AB katılım hedeflerini doğrudan desteklemektedir. Lojistik sağlayıcıları ve transit ticaretiyle uğraşan işletmeler için bu, daha kısa transit süreleri, daha düşük operasyonel maliyetler ve geniş bir coğrafi alanda daha fazla öngörülebilirlik gibi somut faydalar anlamına gelmektedir. Aynı zamanda Karadağ’ı güvenilir ve çekici bir transit koridoru olarak konumlandırarak, toprakları üzerinden ticaret akışını potansiyel olarak artırmaktadır.  

III. Gümrük Vergileri, Tarifeler ve Vergilendirme

Karadağ Gümrük Tarifesi: Yapı, Ortalama Oranlar ve Uluslararası Standartlarla Uyum (DTÖ, AB Kombine Nomenklatürü)

“Uredba o Carinskoj tarifi za 2024” (2024 Gümrük Tarifesine İlişkin Yönetmelik), Karadağ Hükümeti tarafından resmi olarak kabul edilmiş ve 25 Aralık 2023 tarihinde “Karadağ Resmi Gazetesi”, no. 117/23’te yayımlanmıştır. Bu yönetmelik, Karadağ’ın gümrük tarife nomenklatürünü 2024 yılı Avrupa Birliği Kombine Nomenklatürü ile açıkça uyumlu hale getirmektedir , bu da AB uyumuna açık bir bağlılığı göstermektedir.  

Gümrük vergisi oranları, Karadağ’ın Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) Marakeş Anlaşması’na Katılım Protokolü’nün Onaylanmasına İlişkin Kanun ile belirlenen dinamiklere uygun olarak belirlenmektedir , bu da uluslararası ticaret yükümlülüklerine uyumu sağlamaktadır. Gümrük Tarifesi içindeki malların sınıflandırılması, Gümrük Tarifesi Kanunu ve Gümrük Tarifesi Yönetmeliği tarafından yönetilmekte olup, Dünya Gümrük Örgütü Harmonize Sistem Komitesi ve Avrupa Komisyonu’nun AB Kombine Nomenklatürü’ndeki belirli malları sınıflandırma kararlarına uymaktadır.  

Karadağ Entegre Gümrük Tarifesi (TARICG) sistemi, dış ticaret operasyonları için kullanılmakta olup, ek sınıflandırmaları içermekte ve vergi hesaplamaları için kapsamlı bir veritabanı sağlamaktadır. Karadağ genellikle düşük bir gümrük vergisi seviyesini sürdürmekte olup, tarifeler sıfırdan yüzde 30’a kadar değişmektedir. Ortalama uygulanan tarife oranı yaklaşık %5,1’dir , belirli DTÖ verileri 2025 için %3,6’lık basit ortalama MFN uygulanan oranı ve 2024 için %5,2’lik ticaret ağırlıklı MFN ortalamasını göstermektedir.  

En önemlisi, gümrük tarifeleri ihraç edilen mallar üzerinden hesaplanmamaktadır , bu da ihracat rekabetçiliğini teşvik etmektedir. Bu durum, Karadağ’ın açık, ticaret dostu bir ekonomiyi teşvik etme konusundaki stratejik taahhüdünü göstermektedir. Uluslararası standartlara uyarak ve düşük ithalat tarifelerini sürdürerek, ülke iş yapma maliyetini düşürmeyi, böylece yabancı yatırımı çekmeyi ve küresel ticaret sistemine entegrasyonunu artırmayı hedeflemektedir. İhracat vergilerinin olmaması, Karadağlı üreticilerin uluslararası pazarlara katılmaları için önemli bir teşviktir. Bu politika yönü, gümrük birliğinin doğal olarak uyumlu dış tarifeler ve malların serbest dolaşımını ima etmesi nedeniyle, AB katılım hedefleriyle tamamen tutarlıdır. Uluslararası işletmeler için bu, öngörülebilir ve nispeten düşük maliyetli bir ithalat ortamı anlamına gelmekte, Karadağ’ı çekici bir pazar veya bölgesel dağıtım için stratejik bir merkez olarak konumlandırmaktadır, özellikle de belirli yüksek vergilere tabi olmayan mallar için.  

Katma Değer Vergisi (KDV): Standart, İndirimli ve Sıfır Oranlar ve Gümrüklerdeki Uygulamaları

Karadağ’da Katma Değer Vergisi (KDV), “Zakon o porezu na dodatu vrijednost” (Katma Değer Vergisi Kanunu) ile kapsamlı bir şekilde düzenlenmektedir. Karadağ KDV sistemi, %21 standart oran, %7 indirimli oran ve belirli mal ve hizmet kategorileri için %0 sıfır oran kullanmaktadır. KDV, bir mükellef tarafından ekonomik faaliyetleri kapsamında ücret karşılığı yapılan ürün ve hizmet teslimatları ile Karadağ’a ürün ithalatı üzerinden alınmaktadır.  

%0 KDV oranı, malların ihracatı, uluslararası trafikteki gemilere yakıt ikmali, uluslararası deniz ve hava taşımacılığıyla doğrudan ilgili ürün ve hizmetler ile serbest bölgelere ve gümrük antrepolarına yapılan mal teslimatları dahil olmak üzere çeşitli işlemlere uygulanmaktadır.  

1 Ocak 2025’ten itibaren yürürlüğe girecek yeni düzenlemeler, yurt dışından yapılan çevrimiçi alışverişlerin vergilendirmesini önemli ölçüde değiştirecektir. Bu değişiklikler, tüm bu alışverişlerde tam KDV hesaplamasını getirerek, önceki 75 Avro’luk muafiyeti ortadan kaldırmaktadır. 75 Avro ile 150 Avro arasındaki gönderiler için sadece KDV (%21) tahsil edilecek, gümrük vergisi muaf kalacaktır. 150 Avro’yu aşan gönderiler için ise hem gümrük vergisi (%5) hem de KDV (%21) uygulanacaktır.  

Bu değişiklik, Karadağ hükümetinin büyüyen e-ticaret sektöründen gelir tahsilatını optimize etme ve yerel işletmeler için daha adil bir rekabet ortamı sağlama konusundaki stratejik bir hamlesini göstermektedir. Düşük değerli gönderi muafiyetinin kaldırılmasıyla, Karadağ, AB içindeki uygulamalar da dahil olmak üzere, bu tür muafiyetlerin rekabeti bozduğu ve önemli gelir kaybına yol açtığı tespit edilen küresel bir eğilimle uyum sağlamaktadır. Tüketiciler için bu, uluslararası çevrimiçi alışverişlerde artan efektif maliyetler anlamına gelmektedir. İşletmeler için, özellikle uluslararası e-ticaret veya lojistikte yer alanlar için, bu, fiyatlandırma stratejilerinin yeniden değerlendirilmesini ve müşterilere yeni vergi etkileri hakkında net iletişim kurulmasını gerektirmektedir. Aynı zamanda, yüksek hacimli küçük parsellerde vergileri verimli bir şekilde işleyebilen ve tahsil edebilen daha sofistike bir gümrük altyapısına işaret ederek, sağlam ve uyarlanabilir bir vergi idaresini göstermektedir.

Tablo: Karadağ’da Temel Gümrük Vergisi ve KDV Oranları (2024-2025)

Vergi Türü/Uygulama Alanı	Oran / Eşik	Notlar
Standart KDV Oranı	%21	Tüm vergilendirilebilir mal ve hizmetler için geçerlidir.
İndirimli KDV Oranı	%7	Belirli mal ve hizmet kategorileri için uygulanır.
Sıfır KDV Oranı	%0	Malların ihracatı, uluslararası trafikteki gemilere yakıt ikmali, uluslararası deniz ve hava taşımacılığıyla ilgili ürün ve hizmetler, serbest bölgelere ve gümrük antrepolarına teslimatlar.
Ortalama Gümrük Tarifesi (2025 MFN Uygulamalı)	Yaklaşık %3.6 (basit ortalama) / %5.2 (2024 ticaret ağırlıklı ortalama)	Genel olarak düşük gümrük vergisi seviyesi.
Gümrük Tarifesi Aralığı	%0 ila %30	Malların sınıflandırmasına göre değişir.
Çevrimiçi Alışverişler için KDV (1 Ocak 2025’ten itibaren)	%21 (75 Avro üzeri)	Önceki 75 Avro muafiyeti kaldırıldı.
Çevrimiçi Alışverişler için Gümrük Vergisi (1 Ocak 2025’ten itibaren)	%5 (150 Avro üzeri)	75-150 Avro arası gönderilerde gümrük vergisi muafiyeti devam eder.
İhraç Edilen Mallar	Gümrük vergisi yok	İhracat rekabetçiliğini teşvik eder.

Özel Tüketim Vergileri

eCarina.me portalı, Karadağ’daki özel tüketim vergileri ve özel tüketim pulları hakkında önemli bir bilgi kaynağı olarak hizmet vermektedir. Portalda yapılan son güncellemeler arasında, 7 Ekim 2024’ten itibaren yürürlüğe giren özel tüketim pulları basım ücretlerindeki yeni tarifeler ve özel tüketim vergisi oranlarındaki değişiklikler nedeniyle işletmelere yönelik iadeler veya stok ayarlamalarına ilişkin bildirimler yer almaktadır.  

Bu değişiklikler, tütün ürünleri, durgun şaraplar ve 1 Ocak 2024’ten itibaren özel tüketim vergisine tabi olan gazsız su ve alkolsüz bira gibi yeni özel tüketim ürünleri de dahil olmak üzere çeşitli ürünleri etkilemiştir. “APLIKACIJA AKCIZE” (Özel Tüketim Uygulaması) portalı, özel tüketimle ilgili prosedürler için özel olarak belirtilen bir araçtır.  

Çeşitli ürünler (tütün, şaraplar, gazsız su ve alkolsüz bira gibi yeni kategoriler) için özel tüketim vergisi oranlarındaki güncellemelerle ilgili sık duyurular, proaktif ve duyarlı bir özel tüketim politikasına işaret etmektedir. Belirli yürürlük tarihleri (örneğin, 7 Ekim 2024, 1 Ocak 2024), bu ayarlamaların devam eden doğasını vurgulamaktadır. Bu dinamik yaklaşım, Karadağ’ın özel tüketim vergilerini sadece bir gelir elde etme mekanizması olarak değil, aynı zamanda halk sağlığı sonuçlarını (örneğin, tütün ve alkol tüketimini caydırmak ve potansiyel olarak şekerli içecekleri) etkilemek ve ulusal vergi tabanını genişletmek için bir politika aracı olarak kullandığını göstermektedir. Düzenli ayarlamalar ve yeni ürün kategorilerinin dahil edilmesi, piyasa değişikliklerine ve kamu refahı hedeflerine uyum sağlamayı amaçlayan gelişen bir mali stratejiyi göstermektedir. Özel tüketim vergisine tabi sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler için bu, düzenleyici değişikliklerin sürekli izlenmesini ve oran dalgalanmalarına uyum sağlamak için çevik stok yönetimini gerektirmektedir. Aynı zamanda, uyumu sağlamak ve güncel kalmak için eCarina portalı gibi resmi kanalları kullanmanın önemini vurgulamaktadır.

IV. Yasaklı ve Kısıtlı Mallar

İthalat/İhracat Yasaklarına veya Kısıtlamalarına Tabi Mal Kategorileri

Gümrük İdaresi, “Basitleştirilmiş prosedür onayı verilemeyen malların listesi”ni tutmaktadır. Bu liste, “kaçakçılık ve potansiyel kötüye kullanımdan kaynaklanan güvenlik riski oluşturan hassas malları” özellikle belirlemekte ve bu nedenle özel gümrük kontrollerine tabi tutulmaktadır.  

İthalat ve ihracata ilişkin genel yasaklar, her türlü silah ve mühimmatı (avcılık veya spor amaçlı özel bir izinle birlikte olmadığı sürece), tehlikeli kimyasal maddeleri, narkotik ilaçları ve işkence aletlerini veya araçlarını içermektedir. Tarihi veya sanatsal değeri olduğu düşünülen mallar, kültürel mirasın korunmasını vurgulayarak hem ithalat hem de ihracat için özel izin gerektirmektedir. Sahte mallar kesinlikle yasaktır. Sahtecilik şüphesi, sevkiyatın geçici olarak el konulmasına ve nihayetinde malların kalıcı olarak müsadere edilmesine ve imha edilmesine yol açabilecek daha fazla önlemin başlatılmasına neden olacaktır.  

Bir dizi belirli mal, ithalat veya ihracat için yetkili makamlardan izin veya lisans gerektirmektedir. Bunlar şunları içerir: Dronlar, gümüş, altın ve değerli metallerden yapılmış eşyalar (Ekonomi Bakanlığı’ndan izin gerektirir); havalı tüfekler, tatar yayları, zıpkınlar, av tüfekleri ve ilgili ekipmanlar (ayrıca Ekonomi Bakanlığı izni gerektirir); 3D yazıcılar ve ekipmanları (Ekonomi Bakanlığı izni); ve oto yedek parçaları (geçerli bir trafik ruhsatı gerektirir). Ayrıca, koruma altındaki hayvan türlerinden (CITES türleri) türetilen eşyalar, Doğa ve Çevre Koruma Ajansı’ndan izin gerektirmektedir.  

İlaçlar ve tıbbi cihazlar, kişisel kullanım için ithal edilebilir, ancak belirli yetkilendirme (örn. reçete veya tıbbi geçmiş) gerektirir ve genellikle altı ayı aşmayan bir tedarikle sınırlıdır. Veteriner ilaçları ise Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı İşleri Müdürlüğü’nden ithalat izni gerektirmektedir. Gıda maddeleri, özellikle hayvansal kökenli olanlar (örn. peynir, süt ürünleri, et, balık), kısıtlamalara tabidir ve genellikle veteriner denetimi ve sağlık sertifikaları gerektirmektedir. İthalatları ayrıca belirli belirlenmiş limanlar ve havaalanlarıyla da sınırlı olabilir.  

Taze meyve ve sebzeler (5 kg’ı aşan), belirli tohumlar, soğanlar ve saksı bitkileri gibi bitkiler ve bitki ürünleri, bitki sağlığı kontrollerine tabidir ve ilgili sertifikaları gerektirmektedir. Tütün ve benzeri ürünler, elektronik sigaralar ve dolum kapları belirli kısıtlamalara tabidir. İkinci el kıyafetler, sağlık ve güvenlik endişelerini gösteren bir Fümigasyon Sertifikası gerektirebilir. Minamata Cıva Sözleşmesi ile uyumlu olarak, Karadağ, belirli cıva eklenmiş malların ithalatını 2020 sonuna kadar aşamalı olarak durdurmayı hedeflemiştir.  

Yasaklı ve kısıtlı malların kapsamlı ve çeşitli listesi, ulusal güvenlik endişelerinden (silahlar, çift kullanımlı mallar ) halk sağlığına (narkotikler, gıda, ilaçlar ) ve kültürel/çevresel korumaya (sanatsal değerli eşyalar, CITES, cıva ) kadar uzanmaktadır ve geniş bir düzenleyici kapsamı açıkça göstermektedir. Çeşitli bakanlıklardan (Ekonomi, Doğa ve Çevre Koruma, Gıda Güvenliği) belirli izin veya lisans gerekliliği , bu kontrollerin çok yönlü doğasını daha da vurgulamaktadır. Bu durum, Karadağ’ın gümrük düzenlemelerinin sadece mali tahsilatın ötesine geçtiğini göstermektedir. Ulusal güvenliği sağlamak, halk sağlığını ve tüketici güvenliğini korumak, kültürel mirası muhafaza etmek ve uluslararası çevre taahhütlerini yerine getirmek gibi daha geniş kamu politikası hedeflerine ulaşmak için kritik bir araç olarak hizmet etmektedirler. Uluslararası ticarette bulunan işletmeler için bu, potansiyel kısıtlamaları belirlemek ve ithalat veya ihracattan  

önce ilgili makamlardan gerekli tüm lisans ve izinleri almak için kapsamlı ve proaktif bir durum tespiti sürecini gerektirmektedir. Sahte mallara karşı katı duruş aynı zamanda fikri mülkiyet haklarının korunmasına yönelik güçlü bir bağlılığı işaret ederek, Karadağ’ı bu alandaki uluslararası yasal çerçevelerle uyumlu hale getirmektedir.  

V. Serbest Bölgeler ve Özel Gümrük Rejimleri

Serbest Bölgelerin Kurulması ve İşletme Koşulları

Serbest bölgeler (“zona”) ve serbest antrepolar (“skladišta”), Karadağ gümrük bölgesinde ekonomik faaliyetlerin belirli, uygun koşullar altında yürütüldüğü belirlenmiş alanlardır. Bu alanlar açıkça çitlerle çevrilmeli, görünür şekilde işaretlenmeli, güvenli olmalı ve yeterince aydınlatılmalı, kontrollü giriş ve çıkış noktalarına sahip olmalıdır.  

Bir serbest bölge veya antrepo kurulması, dış ticaretten sorumlu devlet idaresi organının (Bakanlık) önerisi üzerine Karadağ Hükümeti’nden önceden izin gerektirmektedir. Bunlar, bir veya daha fazla yerel veya yabancı tüzel ve gerçek kişi tarafından kurulabilir. Bu bölgelerde, insan sağlığına, çevreye, maddi mallara ve devlet güvenliğine risk oluşturmayan ekonomik faaliyetlere, yürürlükteki yasalara uygun olarak izin verilmektedir.  

Kurucu, kurucunun adı, bölgenin adı ve merkezi, kesin konumu ve alanı, belirlenen yönetim birimi ve yürütülecek faaliyet türleri gibi temel ayrıntıları içeren bir kuruluş belgesi kabul etmelidir. Ekonomik gerekçe çalışması, kuruluş sürecinin zorunlu bir bileşenidir. Bir serbest bölge veya antrepo faaliyeti, belirlenen alandaki gümrük denetimi koşulları karşılandığında verilen Gümrük İdaresi’nden bir karar alındığında resmi olarak başlar.  

Serbest bölgelerin kurulması ve işletilmesi için detaylı yasal çerçeve , hükümet onayının ve ekonomik gerekçe çalışmasının gerekliliği de dahil olmak üzere, kasıtlı ve stratejik bir politikayı göstermektedir. Sadece “risk oluşturmayan ekonomik faaliyetlere” izin verildiği şartı , kontrollü ve amaçlı bir gelişmeyi daha da düşündürmektedir. Karadağ, serbest bölgeleri ekonomik kalkınma ve doğrudan yabancı yatırım çekmek için kilit bir araç olarak stratejik olarak kullanmaktadır. Gümrük vergisi ve KDV muafiyetleri gibi “özel koşullar” sunarak, ülke imalat, lojistik ve ticaretle uğraşan işletmeleri teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu da, ihracatı artırmayı, istihdam fırsatları yaratmayı ve modern teknolojilerin transferini kolaylaştırmayı, ekonomik yeniden yapılanmaya katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Zorunlu “ekonomik gerekçe çalışması” , bu bölgelerin sadece vergi cenneti olarak hizmet etmek yerine gerçekten ulusal ekonomik hedeflere katkıda bulunmasını sağlamak için seçici bir yaklaşımı ifade etmektedir. Bu politika, Karadağ’ın bölgesel ve uluslararası ticaret ortamındaki rekabet gücünü artırmaya yönelik açık bir çabadır.  

Serbest Bölgelerdeki Gümrük Muameleleri ve Faydaları

Serbest bölge veya antrepoya getirilen, kullanılan veya tüketilen mallar, gümrük vergilerinden, gümrük harçlarından ve Katma Değer Vergisinden (KDV) muaftır. Önemli bir avantaj, malların serbest bölge veya antrepoda süresiz kalabilmesidir , bu da envanter yönetimi için önemli esneklik sağlamaktadır. Bu muafiyet özellikle, Gümrük Kanunu’nda tanımlandığı gibi işleme, aktif dahilde işleme veya olağan elleçleme biçimlerine tabi tutulan mallar için geçerlidir , bu da katma değerli faaliyetleri teşvik etmektedir.  

Yurt dışından bölgeye veya antrepoya mal ithalatı ve bunların yurt dışına ihracatı, silah ve askeri teçhizat hariç, genellikle izinlere veya diğer dış ticaret rejimi kısıtlamalarına tabi değildir. Ancak, serbest bölge veya antrepodan Karadağ’ın diğer bölgelerinde dolaşıma sokulan mallar, ithalat gümrük vergilerine ve KDV’ye, ayrıca dış ticaret kanunu tarafından belirlenen kısıtlayıcı veya koruyucu önlemlere tabi hale gelmektedir.  

VI. Sonuçlar ve Öneriler

Karadağ’ın gümrük mevzuatı, ülkenin uluslararası ticaret ve Avrupa Birliği’ne entegrasyon hedeflerini yansıtan dinamik ve kapsamlı bir çerçeve sunmaktadır. Gümrük İdaresi’nin gelir tahsilatındaki etkinliği ve e-gümrük sistemlerine (NCTS, TARICG) yaptığı stratejik yatırımlar, daha şeffaf ve verimli bir ticaret ortamı yaratma konusundaki kararlılığını açıkça ortaya koymaktadır. Bu dijital dönüşüm, özellikle Ortak Transit Sistemi’ne katılım yoluyla bölgesel entegrasyonu derinleştirme çabalarıyla yakından ilişkilidir.

Mevzuat, Bağlayıcı Tarife Bilgisi (OTI) ve Bağlayıcı Menşe Bilgisi (OIP) gibi mekanizmalar aracılığıyla ticarette kesinliği teşvik etmekte, işletmeler için öngörülebilirliği artırmaktadır. Geçici ithalat ve ihracat rejimleri ile ATA Karnesi’nin kullanımı, belirli ticaret faaliyetleri için esneklik ve maliyet avantajları sağlamaktadır.

Karadağ’ın gümrük tarifesi, DTÖ ve AB standartlarıyla uyumlu, düşük ortalama oranlarla karakterize edilen açık bir ekonomi politikasını yansıtmaktadır. İhraç edilen mallara gümrük vergisi uygulanmaması, ülkenin ihracat rekabetçiliğini desteklemektedir. Ancak, 1 Ocak 2025’ten itibaren çevrimiçi alışverişlerde KDV muafiyetinin kaldırılması, e-ticaret sektöründen gelir tahsilatını optimize etmeye yönelik bir politika değişikliğini işaret etmektedir. Özel tüketim vergilerindeki dinamik ayarlamalar ise hem gelir hedeflerini hem de halk sağlığı amaçlarını yansıtmaktadır.

Yasaklı ve kısıtlı mallara ilişkin kapsamlı düzenlemeler, ulusal güvenlik, halk sağlığı, çevre koruma ve fikri mülkiyet haklarının korunması gibi daha geniş kamu politikası hedeflerine ulaşmada gümrüklerin kritik rolünü vurgulamaktadır. Son olarak, serbest bölgelerin stratejik kullanımı, gümrük ve KDV muafiyetleri gibi teşvikler sunarak yabancı yatırımı çekmeyi ve ekonomik kalkınmayı hızlandırmayı amaçlamaktadır.

İşletmeler ve Yatırımcılar İçin Öneriler:

• Mevzuatı Sürekli Takip Edin: Karadağ’ın gümrük mevzuatı, özellikle AB katılım süreci bağlamında dinamik bir yapıya sahiptir. İşletmelerin, tarife oranları, KDV uygulamaları ve özel tüketim vergileri gibi alanlardaki güncellemeleri düzenli olarak takip etmeleri kritik önem taşımaktadır. Resmi web siteleri (örneğin, www.gov.me/upravacarina ve eCarina.me) birincil bilgi kaynakları olmalıdır.
• Dijital Sistemlere Uyum Sağlayın: NCTS ve TARICG gibi elektronik gümrük sistemlerinin yaygınlaşması, işletmelerin operasyonel verimliliklerini artırmak için bu sistemlere uyum sağlamalarını gerektirmektedir. Dijital sertifika kullanımı ve elektronik beyanname süreçlerine yatırım yapmak, gümrükleme sürelerini kısaltmada ve maliyetleri düşürmede faydalı olacaktır.
• Bağlayıcı Bilgi Edinin: Tarife sınıflandırması veya menşe konusunda belirsizlik yaşayan işletmelerin, olası anlaşmazlıkları ve cezaları önlemek için Bağlayıcı Tarife Bilgisi (OTI) veya Bağlayıcı Menşe Bilgisi (OIP) başvurusu yapmaları tavsiye edilir. Bu, ticari işlemlere yasal kesinlik kazandıracaktır.
• Kısıtlı ve Yasaklı Mallara Dikkat Edin: İthalat veya ihracat yapmadan önce, ilgili malların Karadağ’ın yasaklı veya kısıtlı mallar listesinde yer alıp almadığı titizlikle kontrol edilmelidir. Gerekli izin ve lisansların önceden temin edilmesi, gecikmeleri ve yasal sorunları önleyecektir.
• Serbest Bölgeleri Değerlendirin: Üretim, depolama veya lojistik faaliyetleri için Karadağ’da yatırım yapmayı düşünen işletmelerin, serbest bölgelerin sunduğu gümrük ve vergi muafiyetleri gibi avantajları değerlendirmeleri önerilir. Bu bölgeler, maliyet etkinliği ve operasyonel esneklik açısından önemli fırsatlar sunabilir.
• Profesyonel Danışmanlık Alın: Karadağ gümrük mevzuatının karmaşıklığı ve sürekli değişen yapısı göz önüne alındığında, uluslararası ticaret ve gümrük hukuku konusunda uzmanlaşmış bir hukuk firmasından veya gümrük müşavirinden profesyonel danışmanlık almak, işletmelerin uyumluluğu sağlamaları ve ticari riskleri minimize etmeleri açısından hayati öneme sahiptir.